Ten mądry cytat Cycerona jakże pasuje do nas, Polaków. Bohaterska, pełna wolnościowych zrywów i walk o niepodległą Ojczyznę, często bolesna, naznaczona bliznami Dla nas przecież to właśnie historia naszego narodu jest żywą pamięcią. Często pisana krwią, prochem armatnim i odwagą naszych przodków. Celebrujemy ją, pamiętamy, gdyż jest to historia honoru, dumy i bohaterstwa. Nie tylko tą dużą historię, której żarna ścierają wielkie postacie czy całe narody. Upamiętniamy także tą małą historię, naszą, lokalną, która jest nam bardziej bliska, a która o wiele łatwiej potrafi ulec zapomnieniu.

Ziemie Tomaszowa i okolic już w 1772 roku, czyli po pierwszym rozbiorze, znalazły się pod panowaniem austriackim. Od tego czasu już zapewne wśród umysłów ludzi tliło się marzenie o niepodległości. Marzenie to spełniło się już w następnym pokoleniu mieszkańców, gdyż w 1809 roku cyrkuł zamojski¹ (wraz z należącym do niego Tomaszowem) został włączony do ziem Księstwa Warszawskiego, utworzonego pod egidą napoleońskiej Francji. Niestety, nie na długo. Już w 1815 roku kongres wiedeński² zdecydował o powstaniu Królestwa Polskiego, w unii personalnej z Cesarstwem Rosyjskim, co oznaczało de facto utratę, i tak kruchej, niepodległości.

Już piętnaście lat później w sercach Polaków zapłonęła nowa nadzieja. Wraz z wybuchem Powstania Listopadowego, pierwszego wolnościowego zrywu od czasu wojen napoleońskich, powstaje Gwardia Ruchoma³. Jej oddziały w tomaszowskich okolicach batalion Gwardii organizuje Edward Fredro, brat słynnego pisarza, właściciel majątku Grodysławice. W Tomaszowie też formuje się Złota Chorągiew Wolności, pod dowództwem majora Innocentego Horodyńskiego.

Wkład w narodowe powstania mieli także i lokalni leśnicy, a dokładniej Henryk Hugo Gramowski. Postać ta, związana z lasami Ordynacji Zamojskiej od 1860 roku należy do panteonu nie tylko lokalnych, ale i narodowych bohaterów Powstania Styczniowego. Organizator i pierwszy dowódca pierwszego powstańczego oddziału w obwodzie biłgorajskim, zginął podczas walk o Tomaszów Lubelski (wtedy zwany Ordynackim) 31 stycznia 1863 roku. Spowodowało to 5 lutego akcję odwetową rosyjskiej armii, zwanej „Krwawym Dniem w Tomaszowie Ordynackim”, kiedy to carscy żołnierze napadli na ludność cywilną, mordując, rabując i paląc miasto. Pamięć Henryka Hugona Gramowskiego była żywa w pamięci Polaków do tego stopnia że Artur Grottger⁴, tworząc obraz „Duch”, wzorował się właśnie na postaci tego bohaterskiego leśnika.

Świętujemy w tym roku 156-tą rocznicę wybuchu Powstania Styczniowego. Aby upamiętnić naszych przodków, powstańców listopadowych i styczniowych, ufundowaliśmy Kolumnę Powstań Narodowych. W niedzielę, trzeciego lutego 2019 roku tablica została poświęcona w Kościele Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny w Tomaszowie Lubelskim, podczas mszy w intencji powstańców oraz pomordowanych mieszkańców, w rocznicę „Krwawego Dnia”. Na mszy i uroczystości obecnych było wielu znamienitych gości, ozdobiły ją także i leśne mundury. Kolumna będzie przypominać nam, naszym dzieciom i wnukom o tych, którzy niepodległą i wolną Ojczyznę płacili bohaterstwem, krwią i własnym życiem. Wieczna cześć ich pamięci!